Osman Hamdi Beyefendi, Osmanlı oryantalisti mi?

Emeritus Profesör Dr Per Bauhn

1 Oryantalizm ve Osmanlı Oryantalizmi

Edward Said ‘e nazaran Şarkiyatçılık, “Doğu’ya hükmetmenin, tekrar yapılanmanın ve Doğu üzerinde otorite uygulamanın Batılı bir yolu” ile ilgilidir (Said 2003, 3). Daha somut olarak Said, Oryantalizm’in Batılıların (çoğunlukla Fransız ve İngiliz) Doğuluları (çoğunlukla Müslüman Araplar) Batı egemenliğini yasallaştıracak formda klişeleştirmesinin bir yolunu içerdiğine inanıyor. Said’e nazaran Oryantalizm, cinsel tecrübeler için bir yer olarak Doğu imajını içerir. Said, Gustave Flaubert‘in nasıl roman karakterlerinin burjuva hayatının geleneklere bağlı can ezasından “haremler, prensesler, prensler, köleler, peçeler, dansçı kızlar ve erkekler, şerbetler, merhemler vb.” hakkında hayaller kurmasına müsaade verdiğini ve burada “bağlantının açıkça Doğu ile rastgele seks özgürlüğü ortasında kurulduğuna” işaret eder. Burada bir yansıtma problemi var: “Doğu, Avrupa’da ulaşılamayan cinsel tecrübelerin aranabileceği bir yerdi” (Said 2003, 190). 

Genel olarak Oryantalist Amasya Escort nosyonlar Doğulu karakter Oryantal despotizm Oryantal şehvetçilik ve benzeri Said 2003 203 hakkındaki klişeler ve basmakalıplarla tabir edilen bir Doğu öğretisi doğurur 19 yüzyılda Avrupa’da bu klişelerin tesiri göz önüne Ankara Escort alındığında Said bu periyotta Doğu hakkında konuşan rastgele bir Avrupalının ırkçı emperyalist ve neredeyse büsbütün etnosentrik olması gerektiği sonucuna varıyor Said 2003 204 Burada Said kendini klişeleştirmekten çekinmiyor  

Osmanlı Oryantalizmi Antakya Escort tarihçi Ussama Makdisi (2002) tarafından ortaya atılan bir terim – o vakit Batı ve Doğu ortasındaki ikiliğin Osmanlı İmparatorluğu’nun seçkinleri tarafından imparatorluğun periferisiyle müsabakalarında uygulanması manasına gelir. 19. yüzyılda çökmekte olan imparatorluğu reforme etmeye çalışan bu seçkinler, bir manada taşra halklarını uygarlaşmamış olarak görmelerine neden olan Batılı bir kalkınma anlayışıyla özdeşleşirken, bir öbür manada da Doğu’yu genel olarak geri kalmış olarak gören Batılı bir imajı kabul etmeyi reddederler. Osmanlı seçkinleri hem Doğu’yla hem de İslamla özdeşleşirler ve Batılı olmak istemezler. Lakin, ilkel ve çağdaş öncesi Doğulu benlik ile aydınlanmış, çağdaş ve ilerici Doğulu benliği birbirinden ayırırlar (Makdisi 2002, 770). Ve gelişmemiş kümeleri (Araplar, Kürtler) medenileştirmeyi ve böylelikle eşit yurttaşlardan oluşan genel bir Osmanlı siyasi topluluğu için şartlar yaratmayı misyonları olarak görürler. Toplum mühendisi olmak istiyorlardı ve iş Türk olmayan halkların çıkarına olana geldiğinde kendilerini yorumlayıcı bir ayrıcalığa sahip olarak gördüklerine hiç kuşku yoktu.

2 Osman Hamdi Bey

Osman Hamdi Bey (1842–1910), Osmanlı Donanması Büyük Amirali Hüsrev Paşa‘nın (1769–1855) evlatlık kölesi olan İbrahim Edhem Paşa‘nın (1818–93) oğluydu. İbrahim Edhem, Osmanlı ordusunun sivil halkı katlettiği Yunanistan’ın Sakız adasından üç yaşında alınmış ve İstanbul’da Hüsrev Paşa tarafından emsal halde satın alınan birkaç çocukla birlikte onun ailesinde büyüdü.

İbrahim Edhem padişahın bursuyla eğitim için Paris’e gönderildi École des Mines’deki itibarlı maden mühendisliği kursunun en güzel öğrencilerinden biriydi İstanbul’a dönerek padişahın Antalya Escort yönetiminde dışişleri bakanı ticaret bakanı ve daha sonra sadrazam 1877 78 olarak meslek yaptı Birebir vakitte Türkiye Bilimler Akademisi’nin 1851’de kurulmuş etkin bir üyesi jeoloji ve matematik alanlarında birçok makalenin Ardahan Escort muharriri tarih literatürü tercümanı Osmanlı mimarisi üzerine bir çalışmanın başlatıcısı ve Osmanlı İmparatorluğu’na metrik sistemi tanıtan erken bir teşebbüsün sorumlusuydu

1860 yılında genç Osman Hamdi babası tarafından Fransızca öğrenmek ve hukuk okumak üzere Paris’e gönderildi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun daha da çağdaşlaşması için yararlı tecrübeler kazandı Fakat çalışma motivasyonu dalgalandı zira Osman Hamdi ressam olarak eğitim alarak vakit geçirmeyi tercih ediyordu Kimin altında çalıştığı kesin olarak bilinmemekle birlikte çoklukla iki isimden bahsedilir Jean-Léon Gérôme (1824–1904) ve Gustave Boulanger (1824–88).

1868’de oğlunun idarede yararlı olmasını kıymetli gören babası tarafından konuta çağrıldı Osman Hamdi o vakitler Osmanlı Devleti’nin bir eyaleti olan Irak’a vali muavini olarak gönderildi Oradan 1869 70 itibaren baba ve oğul ortasında Fransızca olarak korunmuş bir yazışma vardır İstanbul’a dönen Osman Hamdi Osmanlı İmparatorluğu’nun 1873’te Viyana’daki Dünya Standı’na katılma sorumluluğu da dahil olmak üzere yabancı idare için vazifeler aldı 1881’de daha sonra İstanbul’daki Arkeoloji Müzesi olacak kurumun müdürlüğüne atandı Osman Hamdi arkeolojik kazılara şahsen katılmış olsa da kendisini her şeyden evvel müzenin koleksiyonlarına adadı Gerçek vazifesinin muhtemelen hayal kırıklığı yaratan bir arkeolog mesleğinden çok kurumun idaresinde yattığının farkında görünüyordu Eldem 2004 130 Müze müdürü olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun eski yapıtlarını yabancı çıkarların sömürüsünden korumak için kıymetli gayretler sarf etti Osman Hamdi müze müdürlüğü vazifesine paralel olarak fotoğraf yapmaya devam etti 1882’de daha sonra İstanbul’da Mimar Sinan Üniversitesi olacak bir Hoş Sanatlar Enstitüsü kurdu

3 Tanzimat

Osman Hamdi Beyefendi kendisinden evvelki İbrahim Edhem Paşa üzere Osmanlı İmparatorluğu tarihinde 1839 76 Tanzimat olarak bilinen periyotla yakından bağlantılıdır Tanzimat imparatorluk içindeki etno milliyetçiliğin yanı sıra dışarıdan gelen saldırganlıkla uğraşmakla ilgilidir Batı’da rol modeller arıyorlar ve Batı’nın gelişme şartlarını kendi idarelerine entegre etmek istiyorlardı Bu çökmekte olan imparatorluğa üstten yeni ömür ve yeni güç aşılamanın amaçlandığı seçkin bir projedir Osmanlıcılık din ve etnik köken ayrımı yapılmaksızın padişahın tüm tebaasına eşit haklar vermesi gereken kapsayıcı bir ideoloji olarak lanse edilir Ayrıyeten insanların dini küme mensubiyetlerine nazaran örgütlendiği vergilendirildiği ve yargılandığı manasına gelen millet sistemini de ortadan kaldırmak ve onun yerine her bireyin padişah ve hükümetiyle eşit bağ içinde olduğu bir sistem getirmek istediler Vergilendirme eğitim ve mecburî askerlik artık dini özel kararlar olmaksızın herkesi kapsayacaktı Tanzimat 1876’da iki meclisli bir parlamentonun kurulmasıyla doruk noktasına ulaştı ve bu parlamentoda ikinci meclis üyeleri bir ölçü zenginliğe sahip tüm erkekler için oy hakkı ile seçildi Meclis iki yıl sonra sonraki otuz yıl boyunca imparatorluğu otokratik olarak yöneten Sultan II. Abdülhamid tarafından feshedildi.

4 Osman Hamdi Bey’in İlericiliği

Osman Hamdi’nin Irak’taki misyonu kanallar ve demiryolları tasarlamanın yanı sıra Fırat’ı keşfetme hedefiyle bir cins aydınlanmış sömürgecilik Eldem 2010 38 olarak tanımlandı Osman Hamdi Osmanlı İmparatorluğu’nun Irak’taki ileri karakollarıyla müsabakasında Batılıların Osmanlı İmparatorluğu’na genel olarak uyguladıklarını hatırlatan bir hal sergiliyor bir yanda ilkel orjinal ve otantik başka yanda umutsuzca geri yozlaşmış ve kanunsuz Eldem 2010 44 Osman Hamdi’nin mensubu olduğu Osmanlı seçkinleri için imparatorluğun Arap bölgeleri insanın bazen hayranlık duyduğu birden fazla vakit korktuğu yahut hor gördüğü ancak asla özdeşleşmediği ve denetimleri altına almak istediği yırtıcı evcilleştirilmemiş olanı temsil ediyordu İlerleme ve gelişmeyi teşvik etme isteği üstten aşağıya bir bakış açısıyla eşleştirildi Bu Osman Hamdi Bey’in akrabası tarihçi Edhem Eldem‘in Osman Hamdi Bey’in, kendisinin de uyguladığı bir moderniteye inandığı için Oryantalist olduğunu tez etmesine yol açmıştır (Eldem 2010, 67).

Osman Hamdi Ağustos 1869’da babasına Irak’taki Arap göçebeleri hakkında şunları müellif Onlar zeki dürüst ve yiğittir Lakin sizce Araplar medeniyete yahut gelişmeye gerçek tek bir adım attılar mı Hayır Fakat Osman Hamdi bunun hatasını endüstriyi ticareti ve güzel idareyi teşvik etmekten çok lokal nüfusu kurutmakla ilgilenen eski valilere yüklüyor Demek ki bilmeyen gücün lisanından diğer bir şey görmemiş bir halkla karşı karşıyayız Bunu göz önünde bulundurarak soruyorum size bu halde yetişmiş bir halk ordusuna nazaran yahut yönetimine nazaran devleti görüp yargılayabilir mi Ordusundan gücün lisanından öteki bir şey bilmedikleri için onlar için ordu hükümettir Eldem 2010 84

Osman Hamdi Beyefendi.

Osman Hamdi’nin klasik aile ve görücü yordamı evlilikler konusunda da görüşleri var Nisan 1870’te babasına yazdığı bir mektupta babasını etrafına şöyle bir bakınmaya teşvik eder Ailelerde ne görüyorsun Yolsuzluk ahlaksızlık uyuşmazlıklar boşanmalar Kölelik onlara musallat olur harem köleleri onların moralini bozar Bayan kocasına boyun eğmez koca karısına hürmet göstermez Çocuklar terk edilir Kendisinin bir diğer hoş mobilya olduğuna inanan köleye emanet edilen bu zavallı minikler büyürler Ve tüm bunlar bizim yozlaşmış geleneklerimizde saçma bir göreneğin adamın gözleri kapalı bir eş almak istemesini söylemesindendir Evliliğin bayan ve erkeğin özgür isteğiyle değil anne baba ortasındaki bir kontratla olmasını istiyorlar Eldem 2010 99

Aynı vakitte Osman Hamdi tenkidinin İslam’ın kendisine değil yalnızca İslam’ın çarpıtılmış bir biçimine saldırdığını ve Batı adetlerinin her bakımdan Osmanlı adetlerine tercih edilebilir olduğunu kastetmediğini sav etmeye heveslidir

Babacığım artık Müslümanların âdetleri olmayan âdetlerimize bu halde saldırdığım vakit Avrupa âdetlerine methiyeler yağdırmıyorum Onlar hakkında da söyleyecek çok şeyim var lakin tekrar de onları bu açıdan tercih ettiğimi söylemeliyim yani evlilik dışında çoklukla ahlaksız ve yoz olunmaz Varlıklı adam yasal karısının yanı sıra buyruğunda bir dizi genç cariyeye sahip değildir fakat gayri legal ve yasadışı bağa girmek istiyorsa bunu sokakta ve fahişe olarak belirlenen özgür bayanlarla ve münasebetiyle kanun dışında yapar Eldem 2010 99 100

Osman Hamdi de burada az evvel söylediklerinin sıradan beşerler için değil büyükleri zenginler için olduğunu argüman ediyor Avrupa burjuvazisine gelince aile ahlakı neredeyse kusursuz bilhassa Almanya’da Bu daha sonra Osmanlı burjuvazisinin eksikliklerinin kıymetlendirilmesine yol açar

Cuma günü mescide gidin ve bir ülkenin tek zenginliği olan esnafa vatandaşa bakın O sefil paçavralar içinde yalnızca acıma uyandıran bir gölge Teşebbüs yok ticaret yok hiçbir şey yok Sabırlı bir kadercilikten diğer bir şey değil Her şey Rab’dan gelir Dükkanı olan yarı yıkık bir barakaya sarfiyat arandığını görür bu Allah’tandır meskeni olan bir kulübeye döner ve onu alevler içinde bulur bu her vakit Allah’tandır ve asla idareden değil Bak işte esnaf bak işte mükellef bak işte insan Eldem 2010 100  

Osman Hamdi Bey’in mesleksel ömrünün büyük bir kısmı II Abdülhamid’in otokrasisi periyodunda geçti Osman Hamdi Beyefendi açık muhalefetten kaçındı lakin otokrasiyi sona erdiren ve anayasal sistemi tekrar tesis eden kelamda 1908 Jön Türk İsyanı’na sempati duydu Kendisini Jön Türklerin en yaşlısı olarak tanımladı Eldem 2004 124 ve yeni hükümetin liderlerinden Enver Paşa‘nın portresini yaptı.

Ancak Osman Hamdi Bey’in ilericiliği kendi ailesi içinde bile tam manasıyla gerçekleştirilememiştir İkinci eşi Marie Palyart Hamdi’nin (1862–1943), evliliğiyle temaslı olarak Hıristiyan inancını terk etmek zorunda olmadığı kabul edilmelidir. Ancak ne kendisinin ne de kızlarının İstanbul sokaklarında başı açık görünmesi, İstanbul’da Osman Hamdi Bey’le birlikte kamusal ortamlarda görünmesi düşünülemezdi. 1896’da Hamdi ailesinin konutundaki bir bayan konuğa şöyle demişti: “Yaşmak dışında, konutumun gerisindeki sokaktan geçerek üstteki zirvedeki bahçeme gitmem” (Eldem 2014, 65). Marie Hamdi ve kızları da Osman Hamdi’nin vefatından sonra vaat ettiği özgürlüğün tadını çıkarmak için uzun müddet yurtdışında yaşamayı seçtiler. Lakin şunu da belirtmek gerekir ki, bu bayanların özgürlüklerine şahsî olarak Osman Hamdi Beyefendi değil, Osmanlı toplumunun töreleri hudut koymuştur. Bu ortada, Osman Hamdi’nin de Sultan II. Abdülhamid’in despotik idaresine düşman olduğundan şüphelenildiği için uzun mühlet imparatorluğu terk etmesi yasaklandı.

5 Osman Hamdi Bey’in Sanatı

Osman Hamdi Bey’in sanatının oryantalizmine gelince harem kölelerini çıplak tasvir etmeyi seven ve böylelikle Doğu’yu egzotikleştirirken ülkelerindeki izleyicilerin pornografik dileklerini tatmin eden hocaları Boulanger ve Gérôme ile karşılaştırılamayacağı ileri sürülmüştür Oryantalizmin bu biçimi izleyicinin röntgenci dürtülerine hitap eder zira harem ortamı gerçekte hiçbir vakit dışarıdan bir erkek izleyici için erişilebilir olmayacaktır Osman Hamdi’nin sanatı bu tıp röntgencilikten uzaktır Gizli odalara erişim yahut fetih sağlamaz bunun yerine bizi tasvir edilen bayanın bizden yüz çevirdiği kendi meskeninin özel odasına götürür Shaw 2003 104 O vakit bu çıplak bayanlara gizlice yaklaşmaktansa sanatkarın işlerine gizlice yaklaşmaya davet edilmişiz üzere bir hâl alır Bu müşahedeleri yapan sanat tarihçisi Wendy Shaw da çok değerli bir şeye, yani Osman Hamdi Bey’in sanatı ile arkeolojik ilgileri ortasındaki ilişkiye işaret ediyor: Sanatında tarihî, retrospektif temalar tercih ediliyor ve “yalnızca anakronik değil, birebir vakitte bir formda müze gibisi bir alanda çalışıyor” (Shaw 2003, 103).

Osman Hamdi Bey’in bir oryantalist olarak görülüp görülmemesi sorusu öteki bir soruya yani fotoğraflarında kesin bir ileti olup olmadığına değiniyor Tarihçi Edhem Eldem burada kuşkucu Osman Hamdi’nin en ünlü tablolarından biri olan Kaplumbağa Terbiyecisi kelam konusu olduğunda bu tablo Osman Hamdi’nin kendisinin bir imgesi çoğu sefer kendi fotoğraflarını modelliyor ve Osmanlı yetkililerinin onu tarihi araştırma ve eğitimi teşvik etme isteğinde desteklemekteki isteksizliğinden duyduğu hayal kırıklığı olarak yorumlandı Eldem tablonun birinci sergilendiği tarihte Kaplumbağalı Adam isminin verildiğine dikkat çekiyor Yani burada rastgele bir eğitim referansı yok Lakin Osman Hamdi’nin vefatından sonra tablo Kaplumbağa Terbiyecisi ismini alır ve bu isimle eğitim öğretim aydınlanma bilim vb çağrışımlar gelir Eldem resimde yahut isminde Osman Hamdi Bey’in bunu eğitim ve öğretim için bir alegori yahut mecaz olarak kastettiğini sav etmemize müsaade veren hiçbir şeyin bulunmadığına inanıyor Eldem’e nazaran Osman Hamdi’nin muhtemelen çekici bulduğu ve bir Osmanlı ortamına uyarlaması mümkün olan bir kompozisyonu yine üretmekten diğer bir niyeti yoktu Eldem 2012 350

Osman Hamdi Bey’in Kaplumbağalı Adam’ı.

Eldem Osman Hamdi Bey’i bir oryantalist olarak görmekte bir sakınca görmüyor

Kalbinde ve ruhunda bir vatansever olmasına karşın Batı usulü ‘kazanılmış’ Oryantalizm temeline sahipti Sekiz yılını Paris’te geçirmiş Fransız bayanlarla iki kere evlenmiş ve ailesiyle ve meslektaşlarıyla irtibat kurarken Türkçe yerine Fransızca yazmayı tercih eden bir adam için Oryantalizm muhtemelen ömür stilinin hem bir yan tesiri hem de bir tabiri haline gelmişti Her ne kadar hayal kırıklığı yaratsa da onun asıl motivasyonunun estetik olarak güzel teknik olarak ikna edici ve kültürel olarak dengeli bir İslami Doğu vizyonu sunarak Batılı bir izleyici kitlesini beklentilerini tatmin etmek olduğuna inanıyorum Eldem 2012 374

Bununla birlikte Eldem’in açıklaması pek detaylı olarak görülemez Elbette Osman Hamdi Bey’in sanat üslubunu salt estetik manada oryantalist olarak nitelendirmek ve bunu onun bu tipi yetiştirmiş sanatkarlardan yetişmesiyle açıklamak mümkündür Lakin sanatsal üretimini Batılı bir izleyiciye istediğini verme sıkıntısına indirgemek yüzeysel görünüyor Birebir vakitte bu açıklama mantıksal bir yanılgıdan yani etkiyi niyetle karıştırmaktan muzdariptir Osman Hamdi Bey’in sanatının Batı’da uygun karşılanmış olması sanatıyla ilgili tek niyetinin Batılıların özümseyebileceği bir şey yaratmak olduğu manasına gelmez Ne de olsa birebir başarıyı görünümler ve nü çalışmalarıyla elde edebilirdi fakat kendini bunlara böylesine adamamıştı  

Onu ve genel olarak estetik Şarkiyatçılığı daha geniş bir perspektife yerleştirmek daha enteresan olabilir bu perspektifi kesinlikle Said’in Şark hakkında ırkçı klişeler üretme iradesine ait komplocu varsayımına indirgemek zorunda değiliz Örneğin Ahmet Ersoy, Tanzimat periyoduyla ilişkilendirilen yeni bir başlangıç ​​arzusuyla ilişkili olarak, Osmanlı sanatkarlarının “uzak ve ulu bir Osmanlı/İslam geçmişine dair kolektif hayallere” nasıl daldıklarına da işaret etmiştir (Ersoy 2010, 131). Bu kolektif hayaller ise “temel bir değişim şuuru, geri dönülemez bir kopuş duygusu ve bilhassa bilim ve sanat alanında, telafisi olmayan kayıplara karşı romantik bir duyarlılık” (Ersoy 2010, 132) temelindeydi.

Bu yalnızca Osman Hamdi Bey’in sanatına değil birebir vakitte Oryantalist formları da dahil olmak üzere Batı Avrupa tarih fotoğrafına de çok uygun görünüyor Yalnızca Osmanlı İmparatorluğu bir değişim ve kırılma devri yaşamamıştır Sanayicilik şehircilik ticarileşme faydacılık ister Orta Çağ şövalye romantizmi Roma ve Yunan antik çağı olsun ister Batı’da zenginlik ve ihtişamla ilişkilendirilebilecek olan Osmanlı Doğusu olsun bunların hepsi meçhul bir geçmişe duyulan hasretin yaratılmasına katkıda bulundu Bu endüstrileşmenin getirdiği kasvetli gerçekçilikle tezat oluşturuyordu

Tarih ressamlarını köle pazarlarını ve harem ortamlarını estetize ederken saflıkla suçlayabiliriz lakin bunu bir küçümseme ya da ırkçılık tabirine indirgemek yanlış olur Tıpkı daha sonraki fütüristlerin ve oburlarının çok derecede yalancı ve gelenek yüklü bir çağdaş olarak algıladıklarından uzakta vakitte ileriyi hayal edecekleri üzere bu kişinin çok materyalist bir çağdaş olarak algıladığı şeyden uzakta vakitte geriye gerçek düş görmesidir Görsel sanatlar hiçbir vakit yalnızca bugünü belgelemedi birebir vakitte geçmiş yahut gelecek vakitlere açılan bir pencere fonksiyonu de gördü  

Hızlı çalkantılarıyla 19 yüzyıl hem sanatkarların hem de sanat izleyicilerinin daha durağan meditatif yansıtıcı ve geriye dönük bir şey hasretini uyandırdı Birebir vakitte kendilerini uzaklaştırmak istedikleri çok hareketli ve dinamik kapitalizm bir dizi hali vakti yerinde özel bireyin de sanatı tarihselleştirmenin bedelini ödemesini mümkün kılmıştı Tarihselcilik ahlaki bir duruş değil estetik bir yansıdır Said’in inandığı üzere harem içlerini tasvir ederken Doğu’yu geri kalmış bir köle toplumu olarak tasvir etmek istenmez Daha fazla yaşadığı gösterişli ve yararcı periyotlardan uzak estetik hayallere ve fantezilere dalmak istiyor insan Bu tıp sanatlar tasvir ettiği ortamların gerisindeki gerçekliğe değinmediği için eleştirilebilir lakin bu duruma nasıl bakılacağını düşünmek gerekir Sanat ve gerçeklik ortasındaki etkileşimde güzel sanat gerçeğe uygun tasvir ve ahlaki açıdan yanlışsız bakış açısıyla birebir şey midir Sanatın çağdaş bir röportaj olmaktan öbür vazifesi yok mu

Osman Hamdi Beyefendi sanatının büyük bir kısmında inkar edilemez bir biçimde retrospektif nostaljik bir bakış açısı söz eder Büyük ölçüde çoktan ortadan kaybolmuş olan ortamları tasvir eder Fakat sanatıyla ilgili tüm gerçek bu değil Edhem Eldem bu eski tanıdığına esasen kendini Oryantalist emellere satmış Batılı bir izleyici kitlesini tatmin etmekten daha büyük bir emel atfetmekte isteksizdir Fakat Eldem’in bu indirgemeci bakış açısına oturtmakta zahmet çektiği bir tablo vardır Yaratılış 1901

Osman Hamdi Bey’in Yaratılış’ı.

Bu fotoğrafta hamileliğinin birinci aylarındaki bir bayan gerisinde bir mihrap önünde ve ayaklarının altında açık Kuran ve Zerdüşt kitapları bulunan bir Kuran sehpasına oturmaktadır Bu manzara Doğu’nun güzel bir imajını vermekten öbür bir şeyle ilgilidir Osman Hamdi Beyefendi burada tarihi bir ortamı tasvir etmekten daha fazlasını yapmak istiyor Değişik bir biçimde fotoğraf Berlin ve Londra’da birinci sergilendiğinde Osman Hamdi’nin bildirisi izleyicilerden kaçmış üzere görünüyor Londra’da stant kataloğunda yalnızca limon sarısı oryantal elbiseli bir bayanın bir podyumda x biçiminde bir koltukta dimdik oturduğunu notu belirtiliyor Ardında mavi çinili Kahire üslubu bir duvar art planı var ayaklarının tabanına bir buhurdan ve birkaç Arapça kitap saçılmış Eldem 2012 359

Aslında fotoğraf radikal hümanist bir perspektifin bir tabiridir Merkezde din değil insan vardır Erkek bayan hayatın kaynağıdır Hayat dinin kutsallık argümanının üstündedir aksisi değil Bayan Kuran’ın yerleştirileceği yere oturur Ayakları kutsal kitaplara dayalıdır Mekke’ye sırtını döner ve din âlemi ile bizim ortasına girer Motif dini olduğu üzere reddetmez lakin dinin beşerle ilgili olarak ikincil olduğunu açıkça gösterir Tahminen de Yaratılış dinin kökeninin beşerde olduğu halde anlaşılmalıdır

Osman Hamdi Beyefendi Sünni İslam’da o yıllarda dikkatleri üzerine çeken manzara yasağını kendi hayatını riske atmadan aşmış görünüyor Fotoğraf yasağının her türlü tasvir yasağı olarak yorumlanmasının gerekmediğine işaret ederek muhtemelen dini tenkide karşı kendini savunacaktı Bu Osman Hamdi Bey’in vaktindeki arkadaşlarının da ileri sürdüğü bir tezdi Örneğin sanat eleştirmeni Adolphe Thalasso 1858 1919 Osmanlı sanatıyla ilgili kitabının önsözünde hadislerde bahsedilen yasağın sanat olarak resme değil putperestliği yaymak aracı olarak resme karşı anlaşılması gerektiğini muharrir Thalasso 1911 6

Thalasso’nun kitabı ayrıyeten enteresan bir halde Sultan Abdülaziz’in oğlu Abdülmecid Hazretleri ne Osman’ın soyundan gelip renklerin sanatını birinci yetiştiren palete akan kanın ışıklı şehzadesine ibaresi ile ithaf edilmiştir Abdülmecid 1868 1944 önde gelen bir portre ressamı ve Osmanlı Ressamları Birliği lideriydi 1922’de saltanat kaldırıldığında padişah olmak için sıraya girdi Lakin bu unvan Mustafa Kemal tarafından kaldırılmadan evvel son Osmanlı halifesi 1922 24 olmayı başardı İslam’ın en büyük hamisinin kendisi bir görsel sanatçıydı ve görünüşe nazaran bu iki rolü birleştirmekte bir sakınca görmemişti

Bu ortada Thalasso Osman Hamdi’den Oryantalist bir ressam olarak da kelam ediyor fakat o vakit yalnızca Doğu’dan motifler çizen bir sanatçıyı kastediyor ve tabirde olumsuz bir şey yok Thalasso’ya nazaran inandırıcı ve aldatıcı Oryantalistler ortasında fotoğraflarının detaylarına dikkat edenler ile dekorla aldatanlar ortasında kıymetli bir kalite farkı vardır Bu bakımdan Osman Hamdi’nin kompozisyonlarında neredeyse bilimsel bir doğruluk ve inandırıcılık kanıtı sunan önde gelen bir oryantalist sanatçı olduğuna inanmaktadır Thalasso 1911 21 22

Osman Hamdi’nin sanatına ait bu görüş Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci yıllarında milliyetçi ve Kemalist sanat eleştirmenleri fotoğrafların gerçekliği son derece kuşkulu hususları sunduğunu ve Pazar için bir Şark temsil ettiğini ya da hatta sanatının saf olmayan ve yozlaşmış olduğunu ileri sürdüklerinde sorgulanmaya başlandı Eldem 2011 242 243 Lakin sonunda rüzgar tekrar döndü ve sanatı Türk hoşluk kıymetlerinin kıymetli bir savı olarak vurgulandı

Ancak Osman Hamdi Beyefendi görsel sanatlar ve İslam ortasındaki bağlantı kelam konusu olduğunda düşük bir profil tuttu Stantları yurtdışında gerçekleşti ve bir ziyaretçinin belirttiği üzere fanatizm canavarından korktuğu için yabancıların konutundaki stüdyosunu ziyaret etmesine müsaade vermek konusunda isteksizdi Eldem 2014 191  

Osman Hamdi Bey’i bir sanatçı ve insan olarak özetlemeye gelince onu oryantalist değil hümanist olarak görmek için sebep var O tek şahısta çok kültürlülüğün bir örneğidir bu bugün etnik ve dini kümelerin özgünlüklerini nasıl muhafazaları gerektiğine dair bir siyasi ideoloji olan çok kültürlülükten büsbütün farklı bir şeydir Osman Hamdi Beyefendi sanatının tasvir ettiği etrafın inandırıcı bir fotoğrafını vermesi gerektiği manasında katiyen özgünlükle ilgileniyordu Fakat gelecek için bir ülkü olarak geçmişin bir imajına sabitlenmedi

Onun yol gösterici vizyonu insanın yaratılıştaki hoşluk kapasitesine bir övgü üzere görünüyor Ona nazaran kültür bireyin belli bir geleneğe ahenk sağlamak zorunda olduğu tarihi bir meczup gömleği değildir Ona nazaran kültür insanı hatırlatan bir şeydir  

Ona nazaran kültür İngiliz eleştirmen ve muharrir Matthew Arnold’un tarifini hatılatır formda dünyada düşünülmüş ve söylenmiş en âlâ şeyi öğrenerek ve bu bilgiyle taze ve özgür fikir akımını kökleşmiş inanç ve alışkanlıklarımızın üzerine çevirerek tam mükemmelliğimizi aramak üzere bir şeydir Arnold 2009 5 Hümanist kültür kavramı insan kültürünün tüm sözlerinin eşit derecede güzel olduğunu sav etmez Lakin bilgili olanın ötesine geçmenin ve bu pahaları bulabileceğimiz her yerde doğruyu ve hoşu aramanın bedeline işaret eder Osman Hamdi Beyefendi hakikatin ve hoşluğun tam bir arayıcısıydı ve bu haliyle Batı sanatının yetenekli ancak bencil olmayan bir taklitçisi olarak görülmeli

Referanslar

Arnold Matthew 2009 1869 Culture and Anarchy Oxford Oxford World’s Classics

Eldem Edhem 2004 An Ottoman Archaeologist Caught between Two Worlds Osman Hamdi Beyefendi 1842 1910 In Shankland David ed Archaeology Anthropology and Heritage in the Balkans and Anatolia The Life and Times of FW Hasluck 1878 1920 vol I Istanbul Isis Press 121 149

Eldem Edhem 2010 Un Ottoman en Orient Osman Hamdi Beyefendi en Iraq 1869 1871 Arles Actes Sud

Eldem Edhem 2011 Quand l’orientalisme se fait oriental Osman Hamdi Beyefendi 1842 1910 In Basch Sophie Seni Nora Chuvin Pierre Espagne Michel and Leclant Jean eds L’orientalisme les orientalistes et l’empire ottoman Paris Académie des inscriptions et belles lettres 239 273

Eldem Edhem 2012 Making Sense of Osman Hamdi Beyefendi and His Paintings Muqarnas 29 339 383

Eldem Edhem 2014 Nazlı’s Guestbook Osman Hamdi Bey’s Circle Istanbul Homer Kitabevi  

Ersoy Ahmet 2010 Osman Hamdi Beyefendi and the Historiophile Mood In Inankur Zeynep Lewis Reina and Roberts Mary eds The Poetics and Politics of Place Seattle WA University of Washington Press 131 141

Makdisi Osama 2002 Ottoman Orientalism American Historical Review 107 2 768 796

Said Edward 2003 1978 Orientalism London Penguin  

Shaw Wendy 2003 Possessors and Possessed Oakland CA University of California Press

Thalasso Adolphe 1911 L’art ottoman les peintres de Turquie Paris Librairie artistique internationale

1 Bu yazı daha evvel 2022’de İsveç Lund’da Annual Yearbook of Learned Society’de yayınlandı

Emeritus Profesör Dr Per Bauhn Linnaeus Üniversitesi İsveç

email protected  

İsveççeden Çeviren Doç Dr Fatma Fulya Zirve İstanbul Aydın Üniversitesi